Με αφορμή
την ταινία “Joker” αποφάσισα να γράψω για τον τρόπο με τον οποίο το συστηματικό
bulling και οι ψυχικές διαταραχές επηρεάζουν έναν άνθρωπο σε σημείο να γίνει
δολοφόνος, καθώς και τον τρόπο που η κοινωνία συμβάλει σε αυτό.
Πριν
συνεχίσεις να διαβάζεις, να σε προειδοποιήσω ότι το συγκεκριμένο άρθρο περιέχει
spoilers. Επομένως, εάν δεν έχεις δει τη συγκεκριμένη ταινία, σκέψου το καλά
πριν συνεχίσεις να διαβάζεις.
Τόσο το
bulling όσο και οι ψυχικές διαταραχές έχουν πάρει μεγάλη προβολή τα τελευταία
χρόνια και έχουν έρθει στο προσκήνιο για διάφορους λόγους, τόσο στην Ελλάδα όσο
και στο εξωτερικό.
Ωστόσο, η
ίδια η κοινωνία, άθελά της, ωθεί σε πολλές περιπτώσεις τα άτομα που πέφτουν
θύματα bulling ή που έχουν κάποια ψυχική ασθένεια να αναλάβουν τον ρόλο του
θύτη, προκαλώντας οι ίδιοι τελικά προβλήματα στην κοινωνία.
Αυτό ήταν
και κάτι που φάνηκε πιο ξεκάθαρα στην ταινία “Joker” με πρωταγωνιστή τον Χοακίν
Φίνιξ στον ρόλο του Άρθουρ Φλεκ ή αλλιώς Joker, σκηνοθέτη τον Τοντ Φίλιπς και
συμπρωταγωνιστή τον Ρόμπερτ ντε Νίρο.
Οι Warner
Bros. Pictures, DC Films, and Joint Effort, σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη,
έκαναν μια εξαιρετική δουλειά στην παραγωγή και τη σκηνοθεσία της ταινίας.
Απέδωσαν με ρεαλιστικό τρόπο το πώς ένας άνθρωπος με ψυχική διαταραχή, ο οποίος
κατά την παιδική και ενήλικη ζωή του δέχεται bulling, μπορεί να προκαλέσει
σοβαρά προβλήματα στην κοινωνία και τελικά, να καταλήξει σε απανωτούς φόνους.
Έχουν
γραφτεί πολλά από τους κριτικούς για την ταινία “Joker”. Ομοίως έχει συζητηθεί
πολύ, τόσο από το κοινό, όσο κι από τους ειδικούς σε θέματα ψυχικής υγείας. Στο
παρόν άρθρο, παρατίθενται κάποιες αναλύσεις για την ταινία από ειδικούς ψυχικής υγείας.
Ψυχολόγος Κωνσταντένια Γιαννοπούλου
Τα Σκουπίδια
Υπάρχει μια
σκηνή που ο πρωταγωνιστής, είναι χτυπημένος (τον χτύπησαν επειδή είναι
διαφορετικός κι εύκολο θύμα) και έχει πέσει στα σκουπίδια. Πρόκειται για έναν
συμβολισμό που αφορά τη ματιά της κοινωνίας απέναντι στους ανθρώπους με ψυχική
ασθένεια. Κατά κύριο λόγο, τους αντιμετωπίζει λες κι είναι σκουπίδια. Δεν την
αντιπροσωπεύουν όπως θα έπρεπε, είναι τα απόβλητά της. Το ίδιο ισχύει, άλλοτε
λιγότερο κι άλλοτε περισσότερο για το σύνολο των ανθρώπων που είναι
διαφορετικοί από το «νορμάλ» κοινωνικό πρότυπο.
Δομές Ψυχικής Υγείας
Η δομή
ψυχικής υγείας που επισκέπτεται ο πρωταγωνιστής μας και λαμβάνει μια υποτυπώδη
υποστήριξη, εντελώς αναπάντεχα, βάζει λουκέτο. Αφήνει στο δρόμο εργαζομένους (
το σχολιάζει εύστοχα η κυρία της κοινωνικής εργασίας ότι μένει άνεργη) και
ασθενείς. Δεν ενδιαφέρεται κανένας για την αποσταθεροποίηση που εμπεριέχει η
ανακοίνωση της διακοπής της θεραπείας. Δεν υπάρχει προτεινόμενη εναλλακτική
λύση ούτε καν στοιχειώδης φροντίδα για το τι θα απογίνουν αυτά τα άτομα.
Κληρονομικότητα Και Περιβάλλον
Ο πρωταγωνιστής της ταινίας, ο Άρθουρ, μένει
σε ένα διαμέρισμα μαζί με τη μητέρα του, της οποίας έχει αναλάβει αποκλειστικά
τη φροντίδα. Παρατηρούμε ότι η μητέρα του είναι αρκετά ιδιόρρυθμη ως ψυχωτική.
Έχει επιβάλει με τον τρόπο της, στο γιο της, να είναι μονίμως γελαστός. Ενώ
θεωρούμε λοιπόν ότι η ψυχική ασθένεια του πρωταγωνιστή είναι κληρονομική, πολύ
γρήγορα διαπιστώνουμε ότι ο Άρθουρ είναι υιοθετημένος.
Η ταινία
σπάει το στερεότυπο της κληρονομικότητας της ψυχικής νόσου και παρουσιάζει
ξεκάθαρα την καθοριστική επιρροή του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση του ψυχισμού.
Ένας άνθρωπος χωρίς καμία προδιάθεση μπορεί να εμφανίσει ψύχωση, αν βρεθεί και
μεγαλώσει σε ψυχωτικό περιβάλλον.
Περιθωριοποίηση Και Ανέχεια
Ο ήρωας της ταινίας αντιπροσωπεύει μια μερίδα
ανθρώπων που ζουν στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Δέχεται τον εξευτελισμό,
την απόρριψη και την απομόνωση. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι βίαιος, το ίδιο
και η οικονομική δυστοκία που δεν επιτρέπει την πρόσβαση σε βοήθεια και η βία
γεννά βία.
Ο Joker
είναι μηδενιστής, δεν τον ενδιαφέρει η επανάσταση ούτε κουβαλάει ιδεολογικές
κατευθύνσεις. Είναι ένας περιθωριοποιημένος, άρρωστος άνθρωπος που
«διαχειρίζεται» τον σπαραγμό του γελώντας ασταμάτητα. Άλλωστε, αυτή είναι η
πάθησή του, ένα ασύνδετο γέλιο μέχρι πνιγμού, μπροστά σε μια κατάσταση που
προκαλεί δυσφορία. Ο Joker είναι μια καρικατούρα πόνου που προκαλεί στον εαυτό
του ακόμα περισσότερο πόνο.
Γελάει με τα
χάλια του κι αναρωτιέται αν η τρέλα είναι δική του ή αν οι γύρω του είναι όλοι
τρελοί. Ίσως, η κανονικότητα που επικρατεί γύρω του να είναι ανυπόφορη για
εκείνους που δεν αισθάνονται τόσο κανονικοί. Έτσι κι αλλιώς, η κανονικότητα δεν
επιτρέπει εξαιρέσεις, σιχαίνεται τις αιρετικές προσεγγίσεις και καταδικάζει
συλλήβδην κι άκριτα οτιδήποτε την απειλεί.
Ψυχοπάθεια Και Εγκληματικότητα
Ένας προβληματισμός που τίθεται έντονα όσο
ξεδιπλώνεται η πλοκή της ταινίας αφορά στο αν ο ψυχοπαθής είναι βίαιος και
εγκληματικός. Η απάντηση είναι όχι! Η εγκληματικότητα και η ψυχοπάθεια δεν
έχουν γραμμική συσχέτιση. Αυτό δυστυχώς δεν είναι ξεκάθαρο στην ταινία. Παρ’
όλα αυτά, για να φτάσει κανείς στο έγκλημα οφείλει να ξεπεράσει αναστολές και
να φτάσει σε υπερβατική ψυχική κατάσταση. Στην κατάσταση αυτή, εξουδετερώνονται
οι κοινωνικοί κανόνες και το άτομο νομιμοποιείται μέσα του για την εγκληματική
πράξη.
Η διαφορά
ανάμεσα στο φόνο ενός ψυχοπαθούς κι ενός -ας πούμε- ψυχικά ισορροπημένου ατόμου
αφορά στο εξής : στην περίπτωση του ψυχοπαθούς, ο δράστης συνήθως έχει
συγγενική σχέση με το θύμα του, πιάνεται από μια φαινομενικά ασήμαντη αφορμή
και σκοτώνει. Έπειτα είναι εντελώς απαθής και αδιάφορος. Χαρακτηριστική είναι η
σκηνή κατά την οποία ο γιος (Joker) σκοτώνει τη μητέρα του που τον κακοποιεί
από παιδί κι έπειτα χορεύει τον καθαρτήριο χορό.
Τέλος, το
πιο συνταρακτικό μήνυμα αυτής της ταινίας, αφορά στην άρνησή μας ως κοινωνία να
δεχτούμε την ψυχική ασθένεια όπως όλες τις σωματικές ασθένειες. Υπάρχει μέσα
μας η πεποίθηση, λιγότερο ή περισσότερο, ότι ο ψυχικά ασθενής φταίει για την
κατάστασή του. Είναι εντελώς υπεύθυνος για την ασθένειά του και θα μπορούσε να
είχε κάνει κάτι διαφορετικό.
Ψυχολόγος MSc, Ph.D(c), Υπαρξιακός
Συστημικός Ψυχοθεραπευτής Χάρης Πίσχος
Ο ψυχολόγος
Χάρης Πίσχος γνωρίζοντας πολύ καλά και σε βάθος την αλληλεπίδραση «προσώπου και
κοινωνίας» με φόντο την ψυχική ασθένεια, αναλύει πως ο Joker είναι μία
εξαιρετική αφορμή για να μιλήσουμε ξανά γι’αυτά τα θέματα και να απλώσουμε το
χέρι μας προς εκείνους που μας έχουν ανάγκη.
Βαθύ, άβολο,
ιδιόμορφο, λυπηρό και ορισμένες φορές ασφυκτικό… όπως η μοναξιά. Αρκετές ήταν
οι φορές που άκουσα κοντά μου να παίρνονται βαθιές ανάσες. Αν δεν ήμασταν σε
κινηματογράφο και ήταν ζωντανό, σίγουρα οι βαθιές ανάσες θα ήταν λόγια
συμπαράστασης και συμπόνιας. Για να υπάρξουν όμως αυτά τα λόγια, χρειάζεται να
υπάρχει σχέση και για να υπάρξει σχέση, χρειάζεται να μην υπάρχει φόβος.
Οι σχέσεις
είναι που διατηρούν τον πρωταγωνιστή της ταινίας, Άρθουρ Φλεκ, λειτουργικό. Και
η εργασία. Το έχει γράψει ξεκάθαρα ο Freud στο έργο του: τα σημαντικότερα
στηρίγματα που έχουμε στη ζωή μας είναι η εργασία και οι σχέσεις. Όσο τα έχει
αυτά ο Άρθουρ, το παλεύει. Εργάζεται ως κλόουν σε ένα γραφείο, έχει συναδέλφους
που σχετίζεται, μένει με τη μητέρα του που τον φροντίζει και τον αγαπά, παίρνει
κανονικά τη φαρμακευτική του αγωγή που τον κρατά σταθερό και διεκδικεί μία
γνωριμία με μία ανύπαντρη μητέρα που μένει σε διπλανό διαμέρισμα. Ελπίζει και
ονειρεύεται και βλέπει τη ζωή με αισιοδοξία. Η ζωή όμως δεν βλέπει τον Άρθουρ
με το ίδιο βλέμμα.
Τον υποτιμά,
τον εξευτελίζει και τον απομονώνει. Του δείχνει ένα σκληρό πρόσωπο που τον
αποσταθεροποιεί. Ο Άρθουρ όμως είναι εκεί: αναρωτιέται γιατί να συμβαίνει αυτό.
Αυτό συμβαίνει σε μένα ή ο κόσμος έξω γίνεται περισσότερο τρελός; προσπαθώντας
απεγνωσμένα να διαχωρίσει τον εαυτό του και να μην απορροφηθεί από την «τρέλα»
του κόσμου. Έχει συνείδηση του τι συμβαίνει, το αναγνωρίζει, το συζητά στις
θεραπείες του. Στο τετράδιο που γράφει τις κωμικές σημειώσεις του, γράφει το
πιο σοβαρό που νιώθει:
“Το
χειρότερο που περιμένουν από τους ανθρώπους με ψυχική ασθένεια, είναι να συμπεριφέρονται
σαν να μην την έχουν”.
Για όσους
έχουν βιώσει ψυχική ασθένεια, αυτή η φράση είναι πολύ γνωστή. «Πρέπει» να
δείξεις ότι δεν έχεις άγχος, κατάθλιψη, διπολική διαταραχή κτλ για να μπορείς
να ανήκεις κάπου, να γίνεσαι δεκτός, να ακολουθείς τις νόρμες της κοινωνίας,
μήπως τυχόν και σε απορρίψουν. Και εδώ είναι το παράδοξο: αντί να προσφέρει η
κοινωνία ένα χέρι στήριξης και να σε εντάξει προτάσσοντας την ασφάλειά της, σε
κάνει να ξεχειλώσεις τον εαυτό σου και να μοιάσεις με αυτήν, την ίδια στιγμή
που δεν μπορείς να βρεις τον εαυτό σου. Η αγωνία να γίνεις αποδεκτός από το κοινωνικό
σύνολο είναι μία μονομαχία με τον πήχη που κάθε φορά που πας να τον φτάσεις,
εκείνος ψηλώνει. Δεν θα τον φτάσεις ποτέ, όχι γιατί δεν είσαι ικανός, αλλά
γιατί η κοινωνία φοβάται να σε κάνει να νιώσεις ικανός. Και όταν κουραστείς,
γίνεσαι αόρατος.
Ο Laing το έχει γράψει εξαιρετικά:
Αν είμαι διαταραγμένος, μπορεί να είμαι διαταραγμένος από πνευματική, διανοητική, συναισθηματική και φυσική άποψη. Πολλοί νευρολόγοι, άπαξ και ανακαλύψουν κάτι οργανικό, όπως λένε, νομίζουν πως η αποστολή τους εξετελέσθη… Μέχρις ότου οι χημικοί και οι γενετιστές εστιάσουν στο πλαίσιο και συνειδητοποιήσουν ότι υπάρχει μία αμοιβαία εξάρτηση ανάμεσα στη χημεία και την κοινωνική αλληλεπίδραση, δεν θα μπορέσουμε να αναπτύξουμε το θεωρητικό στοχασμό στο αρμόζον επιστημονικό πεδίο (Laing, στο Evans, 1976/1981:18-22)
Ο Άρθουρ
καθηλώνεται ταυτόχρονα μπροστά στο άπειρο της ύπαρξης και της ανυπαρξίας. Το
δυστοπικό πλαίσιο εισέρχεται μέσα του. Αναρωτιέται αν τον βλέπουν οι άλλοι, αν
τους είναι σημαντικός και όταν αντιλαμβάνεται ότι έχει χάσει τη σχέση, αρχίζει
και τη φαντάζεται για να κρατηθεί στη ζωή. Οι φανταστικοί φίλοι των παιδιών,
εξελίσσονται σε φανταστικές σχέσεις ενηλίκων, γιατί διαφορετικά δεν αντέχεται
μία ζωή μοναξιάς.
Απογοητευμένος αλλά με την ελπίδα ακόμη
ενσταλαγμένη μέσα του, θέλει να μάθει την αλήθεια για τη ζωή του. Θέλει να
ορίσει την ταυτότητά του. Η ζωή του Άρθουρ του αποκαλύπτεται μέσα από μία σειρά
ανατρεπτικών γεγονότων για να του δείξει την αφετηρία του. Ρίχτηκε στον κόσμο
χωρίς να έχει κανέναν έλεγχο στη ζωή του. Δεν έχει λόγο, δεν έχει επιλογή,
είναι «ριγμένος» σε ένα συγκεκριμένο σώμα, μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή, σε
ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Δεν μπορεί να ελέγξει την παρουσία των
συνθηκών που τον περιβάλλουν. Μπορεί όμως να επιλέξει το νόημα του «ριξίματος»
και με τον τρόπο αυτό, εκφράζει τον προσωπικό του τρόπο ύπαρξης-με-το-ρίξιμο.
Ο Άρθουρ
χάνει τον εαυτό του και εφευρίσκει μία νέα προσωπικότητα. Αν δεν το κάνει, το
βύθισμα είναι σίγουρο και ξέρουμε που οδηγεί. Έχει ακόμη μία σπίθα μέσα του που
καίει και του λέει να μην τα παρατήσει. Δημιουργεί τον Joker. Με νέο ντύσιμο και νέο πρόσωπο για
να μπορέσει να αντέξει την απόρριψη και τη μοναξιά και να σχετιστεί με τον
κόσμο. Το καταφέρνει μόλις βλέπει ότι αυτό που νιώθει για τον κόσμο, αρχίζει να
έχει ανταπόκριση. Τότε νιώθει ότι γίνεται ορατός και έχει νόημα η ύπαρξή του.
Στην προσπάθειά του να δώσει το μήνυμα στον κόσμο, χάνει τον έλεγχο.
Η δημιουργία
πολλαπλών προσωπικοτήτων είναι ένα μία διαταραχή που έχουμε συναντήσει στη
βιβλιογραφία. Η διάσχιση ταυτότητας, όπως έχει ονομαστεί πρόσφατα, σχετίζεται
με την παιδική ηλικία ανθρώπων, όπως ο Άρθουρ: ένα βίαιο οικογενειακό
περιβάλλον. Μία βίαιη παιδική ζωή, που σμίλευσε τον εγκέφαλό του σε τέτοιο
βαθμό που καθορίζει την ενήλική ζωή και τον φέρνει σε αδιέξοδα. Όλα αυτά που
γράφονται, διδάσκονται και λέγονται από τους ψυχολόγους, διαβάζονται από
εκατομμύρια κόσμο και (ελπίζω να) εφαρμόζονται, είναι μια τρομακτική αφετηρία
για να ζήσει κανείς. Πιθανόν η γένεση μίας δεύτερης ταυτότητας, να οφείλεται
στην προσπάθεια του παιδιού να αντιμετωπίσει και να ικανοποιήσει τις γονικές
απαιτήσεις αλλά και να προστατευτεί από τη συμπεριφορά των γονέων.
Ο Άρθουρ,
μέσα στη μαυρίλα της παιδικής ηλικίας, άκουγε μόνο τη φωνή της μητέρας του να
τον αποκαλεί «Χαρά μου» και να του υπενθυμίζει να χαμογελά. Αυτό ορκίστηκε να
κάνει και αυτό έκανε. Γελούσε τόσο πολύ, τόσο συχνά που όχι μόνο το ακολούθησε
ως επάγγελμα αλλά το έκανε χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του, σε τέτοιο
βαθμό που τελικά έγινε παθολογικό, μην μπορώντας να διαχωρίσει το κλάμα από το
γέλιο. Και να ήθελε να κλάψει, έπρεπε τελικά να γελάσει, παρουσιάζοντας ένα
πρόσωπο και έναν ήχο γέλιου που αντί να προκαλεί ευφορία, τρομάζει. Πρώτα από
όλα τον ίδιο. Μέχρι να το αποδεχθεί.
Μόλις το
αποδέχεται, το καλοσωρίζει. Το κοιτάζει στον καθρέφτη και το θαυμάζει. Λατρεύει
κάθε του γωνία, κάθε του χρώμα, κάθε του γκριμάτσα. Το μόνιμα καρφωμένο
χαμόγελο στο πρόσωπό του, είναι εκεί για να του λέει ότι έχει πετύχει αυτό που
του έλεγε η μητέρα του. Πάντα να χαμογελάς. Χορεύει μαζί του και το
απολαμβάνει, δεν έχει ανάγκη κανέναν. Έχει βρει τον εαυτό του. Το τραγούδι που
ακούγεται είναι αυτό που έχει σχετιστεί με τα όνειρά του: That’s life…! Ο Joker
δεν ενδιαφέρεται για την αποδοχή της ζωής, αλλά για τη ζωή μετά την αποδοχή.
Η ταινία
Joker είναι ωμή, σκληρή, αληθινή και ξεβολεύει γιατί μιλά για την ψυχική
ασθένεια με τρόπο που σπάνια βλέπουμε στον κινηματογράφο. Τη φέρνει τόσο κοντά
στο μυαλό σου, φεύγοντας από την αίθουσα προβολής, όσο κοντινά είναι και τα
πλάνα στο εκφραστικό πρόσωπο του Joaquin Phoenix που αποτυπώνουν την ψυχική
ασθένεια. Εκεί είναι που γίνεται κατανοητό ότι παρά τη σκληρότητα που απορρέει
από τον Joker, που σε καμία περίπτωση δε δικαιολογείται και δε γίνεται
αποδεκτή, δημιουργείται η αίσθηση της συμπόνιας και της κατανόησης για τους
ευάλωτους συνανθρώπους μας. Και αυτό είναι αρκετό για να χτίσει τα θεμέλια της
σχέσης. Είναι ώρα να απλώσουμε το χέρι μας προς εκείνους που μας έχουν ανάγκη.
Δρ. Ιωάννης Μάλλιαρης, Ψυχολόγος,
Διδάκτωρ Κλινικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και ιδρυτής της
Εταιρείας Ψυχικής Υγείας
Η δημοσιογράφος
Φλώρα Κασσαβέτη συνομίλησε με τον Δρ. Ιωάννη Μάλλιαρη για την “αλήθεια” της
ταινίας μέσα από 11 σημαντικές ερωτήσεις.
Κύριε Μάλλιαρη, θεωρείτε αρκετά
ρεαλιστικό τον τρόπο που υποδύεται ο Phoenix ένα άτομο που πάσχει από ψυχική
ασθένεια, προφανώς σοβαρή;
Καθαρά
επιστημονικά, οφείλω να παραδεχτώ ότι όντως η ταινία παρουσιάζει με – όσο
γίνεται – αρκετά ρεαλιστικό τρόπο έναν άνθρωπο που πάσχει από ψύχωση.
Καταθλιπτικός, διπολικός, νάρκισσος,
ψυχωσικός … Η δική σας διάγνωση με βάση την συμπτωματολογία που υποδύεται ο
ηθοποιός στο ρόλο ποια θα ήταν;
Πολύ πιθανόν
ένα άτομο με τέτοιου είδους συμπτωματολογία θα λάμβανε τη διάγνωση της
παρανοϊκής σχιζοφρένειας.
Παρουσιάζει
επίσης αρκετά ναρκισσιστικά στοιχεία στην προσωπικότητά του αλλά και σημαντική
τάση προς τη βία. Συμπτώματα ψύχωσης μπορεί να εμφανιστούν και στις διαταραχές
της διάθεσης (Διπολική Διαταραχή, Κατάθλιψη), αλλά είναι πιο άμεσα συνδεδεμένα
με τη διάθεση του ασθενή (μανία – κατάθλιψη) και δεν είναι μόνιμα. Στη
σχιζοφρένεια είναι πιο χρόνια και επίμονα και ίσως και πιο «παράξενα» –
φανταστικά.
Αποτελεί, όμως, δεδομένο σύμπτωμα η
βία σε τέτοιου είδους ψυχικές ασθένειες;
Όντως,
κάποιοι ασθενείς με αυτά τα διαγνωστικά στοιχεία έχουν μία αυξημένη
επικινδυνότητα να οδηγηθούν σε βιαιοπραγίες. Παρόλα αυτά, είναι σημαντικό να
σημειωθεί ότι αυτό δεν είναι ο κανόνας για αυτούς τους ασθενείς. Ακόμα και στην
ταινία το τέλος αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο, ο Joker κι όλα αυτά που είδαμε να
κάνει, να ήταν προϊόντα της φαντασίας του και των παραληρημάτων του. Στατιστικά
«αυτοί οι ψυχικά ασθενείς» δε διαπράττουν εγκλήματα, αλλά θυματοποιούνται από
τη διαταραχή τους και τους άλλους.
Θεωρείτε ότι τέτοιου είδους ταινίες
μπορεί σε κάποιον που δεν κατέχει καλά το θέμα της ψυχικής ασθένειας να
δημιουργήσουν λανθασμένες εντυπώσεις;
Η αλήθεια
είναι ότι τέτοιες ταινίες θα βοηθούσε να συνοδεύονται από κάποια υπενθύμιση ότι
η ψυχική διαταραχή δεν οδηγεί κατά κανόνα σε βίαιες πράξεις και σε εγκλήματα
αλλά ούτε και θεραπεύεται με τη βίαιη έκφραση της αδικίας και των απωθημένων
που έχει ο καθένας μας. Θα βοήθαγε επίσης να υπήρχε και μία ενημέρωση για τις
διαταραχές που προβάλλονται σε τέτοιες ταινίες, ούτως ώστε να μαθαίνει και ο
κόσμος τι ακριβώς βλέπει όσον αφορά τις ψυχικές διαταραχές που θίγονται.
Ποιο θεωρείτε ότι είναι το “δίχτυ ασφαλείας”
της ταινίας, η οποία έχει καταπιαστεί με ένα τόσο ευαίσθητο θέμα;
Η πιθανότητα
παραληρήματος. Η πιθανότητα όλα όσα βλέπουμε ότι συμβαίνουν στην πλοκή του
σεναρίου να ήταν παραληρήματα στο πλαίσιο της ψύχωσης και της παρανοϊκής
σχιζοφρένειας του ήρωα.
Με τον όρο
ψύχωση χαρακτηρίζουμε μία κατάσταση που δείχνει ότι ο άνθρωπος βιώνει σκέψεις
και άλλες εμπειρίες στην αντίληψή του που δεν αντικατοπτρίζουν την
πραγματικότητα. Κλινικά με τον όρο παραλήρημα (delusion) αναφερόμαστε σε
σκέψεις που είναι φανταστικές και πολύ πιστευτές. Το άτομο που έχει ένα τέτοιο
παραλήρημα πιστεύει πράγματα που δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα και
αυτές του οι σκέψεις είναι τόσο αληθινές που επηρεάζουν και κατευθύνουν την
συμπεριφορά του.
Τον Joker
για παράδειγμα τον δείχνουν να πιστεύει ότι έχει μία ρομαντική σχέση με τη
γειτόνισσά του ή ότι μπορεί και να διέπραξε μία σειρά από εγκλήματα, να
ξεσήκωσε τα πλήθη και να πήρε την εκδίκησή του από όσους τον έχουν αδικήσει.
Τον δείχνει επίσης να πιστεύει ότι ο Ντε Νίρο έκανε αναφορές σε αυτόν στην
τηλεόραση και στο τέλος, να συμμετέχει στην εκπομπή του σκοτώνοντάς τον,
προκειμένου να πάρει εκδίκηση επειδή τον κορόιδευε.
Δεν νομίζω ότι είναι και τόσο
ξεκάθαρο σε όλα τα σημεία της ταινίας ότι ο ήρωας τα φαντάζεται όλα αυτά….
O Joker έχει
μαζί του στις δύσκολες στιγμές του την Sophie τη γειτόνισσά του, η οποία τον
στηρίζει και του προσφέρει υποστήριξη. Αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα
σύμπτωμα ψευδαίσθησης, αφού η Sophie αργότερα μαθαίνουμε ότι δεν ήταν στην
πραγματικότητα δίπλα του. Στην πραγματικότητα βέβαια τις περισσότερες φορές οι
ψευδαισθήσεις που αναφέρονται δεν είναι ιδιαίτερα υποστηρικτικές και
βοηθητικές.
Στην αληθινή
ζωή είναι αλήθεια πάντως ότι οι άνθρωποι που αναρρώνουν από τέτοια παραληρήματα
μας λένε πάντα πόσο πολύ πίστευαν όλα αυτά τα φανταστικά πράγματα που είχαν
μπει στο μυαλό τους και πόσο αυτά είχαν επηρεάσει και κατεύθυναν τις ζωές τους.
Με τον όρο
ψύχωση χαρακτηρίζουμε μία κατάσταση που δείχνει ότι ο άνθρωπος βιώνει σκέψεις
κι άλλες εμπειρίες στην αντίληψή του που δεν αντικατοπτρίζουν την
πραγματικότητα.
Δυστυχώς δεν
αναρρώνουν όλοι και πολλές φορές υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στην αναγνώριση και
αποδοχή τέτοιων συμπτωμάτων, ειδικά από την οικογένεια, με αποτέλεσμα να αργεί
ακόμα περισσότερο η θεραπεία. Ο ψυχωσικός ασθενής, όσο είναι ψυχωσικός, δεν
έχει ενσυναίσθηση και δεν μπορούμε ποτέ να περιμένουμε να αναγνωρίσει ότι είναι
ψυχωσικός. Δεν μπορούμε επίσης ποτέ να τον θεωρήσουμε υπεύθυνο για αυτή του την
κατάσταση.
Στην
περίπτωση του Joker από τη μία αυτά τα παραληρήματα τον έκαναν να νιώθει
σημαντικό και δυνατό, από την άλλη τον μείωναν και τον έκαναν να νιώθει
διαφορετικός και υποδεέστερος από τους άλλους. Φυσικά, μέσα σε αυτά τα
παραληρήματα υπάρχει πάντα και η αίσθηση της καταδίωξης. Η αστυνομία τον καταδιώκει
και στο τέλος τον πιάνει.
Η καταδίωξη είναι τυπικό σύμπτωμα της
ψυχικής ασθένειας;
Εάν και
υπάρχουν πολλοί τύποι παραληρημάτων, αυτά της μεγαλομανίας και της καταδίωξης
είναι τα πιο συχνά. Κοινό σύμπτωμα της ψύχωσης και της σχιζοφρένειας είναι οι
ψευδαισθήσεις. Εδώ έχουμε διαταραχή στην αντίληψη του ατόμου. Ο ασθενής μπορεί
να ακούει φωνές ή και να βλέπει πράγματα που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα.
Μπορεί επίσης να μυρίζει ή να νιώθει στο σώμα του πράγματα που επίσης δεν
υπάρχουν. Γενικά, έχουμε μία διαταραχή στην αντίληψη. Αυτά είναι εξίσου
επιβαρυντικά συμπτώματα και εμπειρίες, επειδή προκαλούν μεγάλη σύγχυση στο
άτομο που τα βιώνει.
Σε πολύ
γενικές γραμμές, όταν κάποιος άνθρωπος έχει τέτοια συμπτώματα και εμπειρίες για
μία περίοδο τουλάχιστον 6 μηνών, τότε συνήθως δίνεται και η διάγνωση της
σχιζοφρένειας. Μέχρι πρόσφατα διαγνωστικά διαχωρίζαμε διαφορετικούς τύπους της
σχιζοφρένειας. Ο πιο οργανωμένος τύπος, που παρουσιάζει παραληρήματα καταδίωξης
ήταν συνήθως αυτός της παρανοϊκής σχιζοφρένειας. Πλέον διαγνωστικά μιλάμε πιο
πολύ για το φάσμα της σχιζοφρένειας και τα συμπτώματά του. Η σχιζοφρένεια
βέβαια χαρακτηρίζεται και από άλλα συμπτώματα τα οποία είναι λιγότερο διακριτά.
Και για το «γέλιο» του Joker; Τι
έχετε να πείτε;
Δεν έχει
καμία σχέση με τα συμπτώματα της σχιζοφρένειας. Αποτελεί μία άλλη πραγματική
νευρολογική διαταραχή που λέγεται ψευδοπρομηκική παράλυση (Pseudobulbar palsy).
Θεωρώ το
γέλιο του Τζόκερ τον πιο σημαντικό συμβολισμό στην ταινία, που ο καθένας μπορεί
να το ερμηνεύσει με διαφορετικούς τρόπους και ανάλογα με τη δική του οπτική του
ματιά.
Έχετε
δίκιο. Ας μην ξεχνάμε ότι και ο ίδιος ο πρωταγωνιστής έχει δηλώσει σε
συνέντευξή του ότι στόχος του δεν ήταν να δημιουργήσει έναν συγκεκριμένο
ψυχιατρικό τύπο. Τι άλλο, όμως, σημαντικό πιστεύετε ότι έχει να μας πει η
ταινία;
Γενικά, έναν
άνθρωπο ευαίσθητο και κατά βάθος καλό, που προσπαθεί να κάνει τον κόσμο να
νιώθει καλύτερα, παρόλο που ο ίδιος μεγάλωσε με πολλές κακουχίες και ζει σε
άθλιες συνθήκες. Έναν άνθρωπο που δε γνώρισε πατέρα και είχε τραυματιστεί
ιδιαίτερα σε μικρή ηλικία. Έναν άνθρωπο που δεν τα καταφέρνει να επιβιώσει
εύκολα στην αγορά εργασίας. Έναν άνθρωπο που θυματοποιείται και ζει στο
περιθώριο. Έναν άνθρωπο με λίγους φίλους. Έναν άνθρωπο που προσπαθεί να
διατηρήσει την υγεία του αλλά δεν έχει τα οικονομικά μέσα να λάβει βοήθεια.
Έναν άνθρωπο που στο τέλος βρίσκει αποδοχή και ελευθερώνεται μέσα από τα
παραληρήματα του. Έναν άνθρωπο που εν τέλει είναι νοσηλευμένος και δεν μπορεί
να εμπιστευτεί κανέναν και δεν έχει αναρρώσει πλήρως.
Φαντάζομαι ότι όλα αυτά μπορεί να
συμβούν στον καθένα και ισχύουν για ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων…
Αυτά είναι
ίσως τα πιο πραγματικά στοιχεία για ανθρώπους με ψύχωση και σχιζοφρένεια που
εκτιμάται ότι αναλογούν στο 1% του πληθυσμού. Σημαντικό δηλαδή ποσοστό. Δεν
είναι κακοί, ούτε επικίνδυνοι. Δεν κινδυνεύει η κοινωνία από αυτούς, αλλά
κινδυνεύουν αυτοί από την κοινωνία και την έλλειψη δομών και παροχών για
αυτούς. Η θεραπεία τους είναι μία δύσκολη και μακροχρόνια υπόθεση.
Ανταποκρίνονται μεν σε κάποιες αντιψυχωσικές φαρμακευτικές αγωγές, αλλά όχι
όλοι και όχι πάντα πλήρως. Χρειάζονται ψυχοκοινωνική φροντίδα και υποστήριξη
και μία σημαντική κατανόηση και αποδοχή από την πλευρά μας, που μας κάνει πιο
πολύ ανθρώπους.
Κύριε
Μάλλιαρη, πέρα από τους προσωπικούς προβληματισμούς που γεννά η ταινία στον
καθένα, τι πιστεύετε ότι γενικά είναι σκόπιμο να καταλάβουμε όλοι;
Να μάθουν όλοι περισσότερα για τις ψυχικές
ασθένειες. Για να μπορούν να βοηθήσουν κάποιο κοντινό τους πρόσωπο ή ακόμα και
τον ίδιο τον εαυτό τους αν αναγνωρίσουν ύποπτα συμπτώματα. Αλλά και για να
ενισχυθεί η κοινωνική ευαισθησία. Εάν τους τρόμαξε ο Joker, ευκαιρία να μάθουν
λίγα παραπάνω για τη διάγνωσή του. Εάν τους διασκέδασε, ευκαιρία να κάνουν μία
καλή σκέψη για ανθρώπους που υποφέρουν από την ψυχική τους διαταραχή. Και
κυρίως, να καταλάβουμε όλοι ότι χρειάζεται να είμαστε πιο ανοιχτοί και φιλικοί
σε ανθρώπους με τέτοια προβλήματα και να τους προσέχουμε, χωρίς να τους
στιγματίζουμε και να τους περιθωριοποιούμε.
Κλινική Ψυχολόγος - Σύμβουλος Ψυχικής
Υγείας Ευαγγελία Ρομφαία
Μία ταινία
που απασχόλησε τους ειδικούς αφού απέδωσε κινηματογραφικά με αρκετά μεγάλη
ακρίβεια το προφίλ ενός ανθρώπου με ψυχική ασθένεια, που ζει σε μια πόλη στα
όρια της φτώχειας.
Ένας άντρας
γύρω στα 50 μεγαλωμένος σε χαμηλή κοινωνικοοικονομική κλίμακα, διατηρεί τη ζωή
του σε ένα υπολειτουργικό επίπεδο, με τη βοήθεια των ψυχιατρικών-ψυχολογικών
υπηρεσιών που του προσφέρει η κοινωνία όπου ζει.
Ένας ασθενής
απομονωμένος, ένας άνθρωπος που παίρνει 7 ψυχιατρικά χάπια τη μέρα, έχει επανενταχθεί
μετά από εγκλεισμό σε ψυχιατρικό νοσοκομείο και παλεύει μέσα σε μια
καθημερινότητα που πρέπει να ζήσει συμφιλιωμένος με την ψυχική του ασθένεια.
Ο ίδιος
δείχνει να έχει επίγνωση της κατάστασης του, πράγμα που φαίνεται από τη
σημείωση στο τετράδιο που κρατά τις σημειώσεις του:
Το χειρότερο
που περιμένουν από τους ανθρώπους με ψυχική ασθένεια, είναι να συμπεριφέρονται
σαν να μην την έχουν.
Ο πρωταγωνιστής της ταινίας είναι ένας άντρας
που ζει με τη μητέρα του, αντιμετωπίζει αλλεπάληλες αποτυχημένες προσπάθειες να
βρει δουλειά ως κλόουν, όπου κάθε φορά που του δίνεται η ευκαιρία αυτή έχει
δυσκολία να τη διατηρήσει, αλλά επίσης εκφράζει και μια εσωτερική ανάγκη να
κυνηγήσει το όνειρο του ως κωμικός, ένα όνειρο που δεν ξέρουμε αν ήταν ολότελα
δικό του μιας και η μητέρα του παίζει καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση του
χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του.
Η κλινική διάγνωση του πρωταγωνιστή.
Ο Άρθουρ
Φλεκ φαίνεται να συνδέει τη συμπεριφορά του με μια σειρά φόνων βασισμένων στην
ψυχική του διαταραχή που λαμβάνουν μέρος μετά τη διακοπή της φαρμακευτικής του
αγωγής και της ψυχολογικής στήριξης από την πρόνοια.
Ο πρώτος φόνος που δείχνει η ταινία στο βαγόνι
του τρένου γίνεται κατόπιν άμυνας με τη χρήση όπλου (ένα θέμα που απασχολεί την
Αμερική πρόσφατα είναι η βία με χρήση όπλου) κι ενώ βρίσκεται ακόμα σε
θεραπεία.
Η πληροφορία
πως η μητέρα του είχε ψυχιατρικά προβλήματα και τον κακοποιούσε σωματικά όταν
ήταν παιδί, ενισχύουν την ύπαρξη ψυχολογικών συνδρόμων που τρέχουν μέσα στην
οικογένεια και επηρεάζουν την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη ενός παιδιού.
Το
ακατάσχετο γέλιο του από την άλλη φαίνεται να αποτελεί μια νευρολογική
διαταραχή, πιθανόν προϊόν τραύματος στο κεφάλι σε παιδική ηλικία.
Το ψυχολογικό προφίλ του Άρθουρ Φλεκ
Φαίνεται να
σκιαγραφεί την δεσπόζουσα αρνητική διάθεση ενός χρόνια καταθλιπτικού, την
συναισθηματική αμφιταλάντευση ενός διπολικού, την έναρξη των ψυχωτικών
συμπτωμάτων (παραισθήσεις, ψευδαισθήσεις, ιδέες μεγαλείου) ενός ανθρώπου που
σταμάτησε την αγωγή του, συμπτώματα που θα μπορούσαν να δείχνουν ακόμα και ένα
οξύ μανιακό επεισόδιο με ψυχωτικά στοιχεία, αφού μετά την αφύπνιση μιας
περσόνας που τρέφεται με δύναμη από την κοινωνική αποδοκιμασία και την
απομόνωση στρέφεται κατά του συστήματος και των αξιών που ορίζουν οι ισχυροί σε
κάθε κοινωνία με αποκλεισμό των αδύναμων.
Η τάση να
θέλει να τραβάει την προσοχή μετά από την ανάδυση αυτής της περσόνας αλλά και
το υπαρξιακό του άγχος, εκδηλώνονται σταδιακά χωρίς να παραπέμπουν στη
διαταραχή διάσχισης ταυτότητας:
Σε όλη μου τη ζωή, δεν ήξερα αν πραγματικά
υπήρχα. Αλλά υπάρχω κι οι άνθρωποι αρχίζουν να το προσέχουν.
Οι φόνοι που
κάνει φαίνεται να έχουν μια αιτία. Δεν είναι τυχαίοι, ούτε αβάσιμοι για
εκείνον. Σε κάποια σημεία της ταινίας, ο αυτοκτονικός ιδεασμός μοιάζει να είναι
κομμάτι των σκέψεων του και η σκέψη για θάνατο περνάει φευγαλέα μέσα από τις
εικόνες, όπου παίζει με το όπλο καθισμένος στον καναπέ του.
Ο κίνδυνος
της Ψυχολογικής Διάγνωσης
Σε καμία
περίπτωση τα παραπάνω συμπτώματα δε μας οδηγούν σε μια πλήρη εικόνα ενός χρόνια
σχιζοφρενή ή καταθλιπτικού ασθενή.
Ο κίνδυνος
της ψυχολογικής διάγνωσης παραμερίζει την εικόνα του ανθρώπου ως κοινωνικό ον
που ζει κι επηρεάζεται από την καθημερινότητα και τις σχέσεις με τους γύρω του
και τον απομονώνει ως έναν άνθρωπο ασθενή που θα πρέπει να ζει στο περιθώριο,
ώστε να διατηρήσει την ισορροπία της στάθμης των υγιών και λειτουργικών
ανθρώπων κι όχι των διαφορετικών.
Η ταινία
παρόλα αυτά πετυχαίνει να κερδίσει μια σύνδεση μεταξύ του προφίλ ενός ψυχικά
ασθενή, ή ενός ψυχοπαθή, μιας αντικοινωνικής προσωπικότητας που εξελίσσεται σε
δολοφόνο όσων πιστεύει ότι τον αποδοκίμασαν, τον πλήγωσαν ή δεν τον υπεράσπισαν
με τη συμπεριφορά τους.
Η ένταση που
κλιμακώνεται ψυχικά μέσα του, δείχνει μια μοναχική φιγούρα ατόμου που αναζητά
τη συντροφιά και τη θέρμη των σχέσεων, ενώ δίνει χώρο στην ενδεχόμενη βία που
μπορεί να πηγάζει από την ψυχική αδυναμία να λειτουργήσει κανείς, όπως ο μέσος
όρος.
Η συσχέτιση μεταξύ βίας και χρόνιας ψυχικής ασθένειας, είναι απατηλή, αφού οι έρευνες που εστιάζουν σε προφίλ χρόνια ψυχωσικών ατόμων ή καταθλιπτικών, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι είναι πιο πιθανό να στρέψουν το θυμό και τη βία εναντίον του εαυτού τους παρά ενάντια της κοινωνίας που ζουν.
Η ταινία
To Joker
είναι αμερικανική δραματική, ψυχολογική, θρίλερ ταινία του 2019 σε σκηνοθεσία
Τοντ Φίλιπς, ο οποίος συμμετείχε και στη συγγραφή του σεναρίου μαζί με τον Σκοτ
Σίλβερ. Η ταινία είναι βασισμένη σε χαρακτήρες της DC Comics κι έχει
πρωταγωνιστή τον Χοακίν Φίνιξ ως Joker. Με την ιστορία να διαδραματίζεται το
1981, η ταινία ακολουθεί τον Άρθουρ Φλεκ, έναν αποτυχημένο κωμικό, ο οποίος
στρέφεται σε μια ζωή εγκληματικότητας και χάους στη Γκόθαμ Σίτυ. Οι Ρόμπερτ Ντε
Νίρο, Ζαζί Μπιτζ, Φράνσις Κόνροϊ, Μπρετ Κάλεν, Γκλένν Φλέσλερ, Μπιλ Καμπ, Σέι
Γουίγκαμ και Μαρκ Μαρόν εμφανίζονται ως δεύτεροι ρόλοι. Η παραγωγή της ταινίας
έγινε από τις Warner Bros. Pictures, DC Films και Joint Effort, σε συνεργασία
με τις Bron Creative και Village Roadshow Pictures, ενώ διανεμήθηκε από τη
Warner Bros.
Ο Φίλιπς
συνέλαβε το Joker το 2016 και έγραψε το σενάριο με τον Σίλβερ το 2017. Οι δυο
τους άντλησαν έμπνευση από μελέτες που έγιναν πάνω στον χαρακτήρα τη δεκαετία
του 1970 και από ταινίες του Μάρτιν Σκορσέζε, ο οποίος αρχικά είχε συνδεθεί με
το έργο ως παραγωγός. Το γραφικό μυθιστόρημα Batman: The Killing Joke (1988)
αποτέλεσε βάση για την υπόθεση, αλλά ο Φίλιπς και ο Σίλβερ δεν κοίταξαν άλλα
κόμικς για έμπνευση. Ο Φίνιξ συσχετίστηκε με την ταινία τον Φεβρουάριο του 2018
και πήρε τον ρόλο τον Ιούλιο, ενώ η πλειοψηφία των υπόλοιπων ηθοποιών
προσλήφθηκαν τον Αύγουστο. Η κινηματογράφηση πραγματοποιήθηκε σε Νέα Υόρκη,
Τζέρσεϊ Σίτι και Νιούαρκ, από τον Σεπτέμβριο έως τον Δεκέμβριο του 2018. Είναι
η πρώτη ταινία ζωντανής δράσης του Batman που έλαβε καταλληλότητα «R» από τη
Motion Picture Association of America, λόγω του βίαιου και δυσάρεστου
περιεχομένου της.
Ο Joker
έκανε πρεμιέρα στο 76ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας στις 31
Αυγούστου 2019, όπου κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες
κυκλοφόρησε επίσημα στις 4 Οκτωβρίου 2019, ενώ μια μέρα πριν, 3 Οκτωβρίου, είχε
ήδη κυκλοφορήσει στην Ελλάδα. Η ταινία προκάλεσε πολωμένες κριτικές, ενώ η
ερμηνεία του Φίνιξ εγκωμιάστηκε, ο σκοτεινός τόνος, η απεικόνιση ψυχικών
ασθενειών και ο χειρισμός της βίας δίχασαν τις απόψεις. Δημιούργησε επίσης
ανησυχίες και φόβο για πιθανή “έμπνευση βίας” στον πραγματικό κόσμο, για αυτόν
τον λόγο η κινηματογραφική αίθουσα στην Ορόρα του Κολοράντο -όπου το 2012
έγιναν μαζικοί πυροβολισμοί κατά τη διάρκεια προβολής της ταινίας, Ο Σκοτεινός
Ιππότης: Η Επιστροφή- αρνήθηκε την προβολή του Joker.
Η ταινία κατέληξε άκρως επιτυχημένμη
εισπρακτικά, βγάζοντας πάνω από 1 δισεκατομμύριο δολάρια παγκοσμίως και είναι η
έβδομη πιο εμπορική ταινία της χρονιάς και 32η όλων των εποχών. Έσπασε αρκετά
ρεκόρ στο box office ως κυκλοφορία Οκτωβρίου, ενώ κατάφερε να γίνει η πιο
επιτυχημένη ταινία καταλληλότητας «R» όλων των εποχών, σε λιγότερο από ένα μήνα
κυκλοφορίας.
Η γοητεία που ασκεί ο Τζόκερ σε τόσο κόσμο υπήρξε ανέκαθεν προβληματική. Μέσα από τις σελίδες των κόμικς, τις ταινίες και τα βιντεοπαιχνίδια, ένας από τους διασημότερους κακούς στην ιστορία της ποπ κουλτούρας, ο εμβληματικός εχθρός του Μπάτμαν, βρίσκει αμέτρητους θαυμαστές κάνοντας επίδειξη της νοσηρής του φαντασίας. Ο απρόβλεπτος χαρακτήρας που εμπνεύστηκαν οι Μπομπ Κέιν, Μπιλ Φίνγκερ και Τζέρι Ρόμπινσον μπορεί να δημιουργήθηκε για να γίνει η επιτομή του κακού –και τα κατάφερε–, στην πορεία όμως ο μύθος του Τζόκερ γιγαντώθηκε.
Η συμπεριφορά του απέκτησε (α)πολιτικούς συμβολισμούς, ενώ η διαστροφή του κανονικοποιήθηκε φορώντας τον cool μανδύα μιας παρεξηγημένης διάνοιας. Ο αντίπαλος του Σκοτεινού Ιππότη δεν είναι μόνο ένας γελωτοποιός με μακάβριο πλατύ χαμόγελο αλλά κι ένα ελκυστικό άλλοθι για τις ανεκπλήρωτες βίαιες φαντασιώσεις μας. Ακόμη περισσότερο, στην εποχή του ύστερου καπιταλισμού, ο Τζόκερ μετατρέπεται σε ένα μηδενιστικό σύμβολο που ξεπερνά ιδεολογίες, οι οποίες μοιάζουν πλέον παρωχημένες. Γίνεται ένας νιχιλιστής ήρωας που αγνοεί κανόνες και ηθικούς κώδικες, οι οποίοι φτιάχτηκαν ούτως ή άλλως χωρίς να τον λογαριάζουν.
Αυτός είναι ένας από τους πολλούς λόγους που η
ταινία του Τοντ Φίλιπς («Hangover», «Σκυλιά του Πολέμου») δεν θα μπορούσε να
έχει έρθει σε καλύτερη στιγμή. Σε μια περίοδο που όλο και περισσότεροι άνθρωποι
ακολουθούν πολιτικά πρόσωπα που συνειδητά αμφισβητούν την κοινή λογική, δρουν
ενστικτωδώς κι επικροτούν τους κοινωνικούς διαχωρισμούς (λέγε με και Ντόναλντ
Τραμπ ή Ζαΐρ Μπολσονάρο) ο Φίλιπς τολμά να κοιτάξει κατάματα την άβυσσο για να
βρει απαντήσεις.
Ο σκηνοθέτης επιλέγει να φτιάξει από την αρχή
μια δική του εκδοχή του Τζόκερ, απροσδόκητα ανθρώπινη, γοητευτικά ζοφερή και
γι’ αυτό τρομερά βίαιη, η οποία υιοθετεί μετρημένα στοιχεία από τα πρωτότυπα
κόμικς. Το «Joker» είναι μια arthouse σπουδή σε έναν χαρακτήρα που καθρεφτίζει
τις πιο σκοτεινές πτυχές του συλλογικού ασυνείδητου, εξίσου συναρπαστικά όσο
και ανησυχητικά. Είναι μια ταινία που απηχεί τους κινδύνους του μοντέρνου
κόσμου μέσα από μια ρεαλιστική ιστορία, που τρομάζει ακριβώς επειδή είναι τόσο
πιστευτή. Συμβάλλει καθοριστικά η ερμηνεία του Γιοακίν Φίνιξ, που σπάει
καρδιές. Στο τέλος του «Joker» δεν υπάρχουν νικητές παρά μόνο ηττημένοι...
Η μελωδία της
δυστυχίας
Όσοι δεν
επιθυμούν να γνωρίζουν σημεία-κλειδιά της πλοκής ίσως έπρεπε να παραβλέψουν τις
παρακάτω γραμμές. Οι υπόλοιποι ας μάθουν πως στην ταινία του Φίλιπς το κανονικό
όνομα του ήρωα είναι Άρθουρ Φλεκ. Πρόκειται για έναν μοναχικό άντρα με
ψυχολογικά προβλήματα, ο οποίος συγκατοικεί με τη μητέρα του και πασχίζει να
κάνει καριέρα ως stand up κωμικός, ενώ εργάζεται περιστασιακά ως κλόουν. Εξαιτίας της
ψυχικής του κατάστασης όμως, ο Φλεκ έχει αναπτύξει μια διαταραχή που του στερεί
την πιθανότητα μιας νορμάλ κοινωνικής ζωής. Έτσι κλείνεται ακόμη περισσότερο
στον εαυτό του δίχως να βρίσκει διέξοδο στα προβλήματα που συνεχώς
διογκώνονται.
Ο Φίλιπς
δίνει στον Φλεκ χαρακτηριστικά που αντανακλούν τη σύγχρονη κρίση του μέχρι
πρότινος κυρίαρχου αρσενικού προτύπου. Ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία, για
παράδειγμα, δεν είναι λίγοι αυτοί που δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στο προφίλ
του δυναμικού, αρρενωπού άντρα κι έτσι κατακλύζονται από αίσθημα ανικανότητας
και πλήρους αποτυχίας. Πολλοί από αυτούς μάλιστα φτάνουν στο σημείο της
αυτοκτονίας με τα σχετικά στατιστικά να σπάνε ρεκόρ φέτος.
Στην περίπτωση του Φλεκ όμως προστίθεται το
τραύμα του εξευτελισμού, το οποίο βιώνει όπου κι αν βρεθεί λόγω της εύθραυστης
κράσης και των ψυχολογικών αδιεξόδων του. Η οργή και η απελπισία συσσωρεύονται
και, μη έχοντας τρόπο να εκφραστούν, εκδηλώνονται ως ένα απροσδόκητο, διαρκές
και οδυνηρό γέλιο. Η αντίφαση μεταξύ του πονεμένου χαμόγελου και της
τσακισμένης αυτοπεποίθησης του Φλεκ αποτελεί ένα εύστοχο αφηγηματικό εύρημα του
Φίλιπς για να υπογραμμίσει τη διαρκή πίεση και απομόνωση στην οποία βρίσκεται,
ανήμπορος να επικοινωνήσει ουσιαστικά με κάποιον.
Ο νιχιλισμός
ως φετίχ
Προτού
φορέσει το προσωπείο του Τζόκερ, λοιπόν, ο Φλεκ υπήρξε αποδέκτης κάθε είδους
απόρριψης, με αποτέλεσμα να έχει μια στρεβλή εικόνα του εαυτού του γεμάτη
αρνητισμό. «Δεν ήξερα αν υπάρχω» ακούγεται να λέει χαρακτηριστικά στην ταινία,
απηχώντας έτσι την απόγνωση που βρίσκεται στη ρίζα της συμπεριφοράς του.
Εγκλωβισμένος ανάμεσα σε αυτό που θα έπρεπε να νιώθει (χαρά) κι εκείνο που
πραγματικά αισθάνεται (θλίψη), ο χαρακτήρας του Φίνιξ πασχίζει για λίγη
οικειότητα και κατανόηση.
Αντίθετα, η
πραγματικότητά του συντίθεται από ταπείνωση, περιθωριοποίηση, μοναξιά,
σεξουαλική αποστέρηση και θυμό που σιγοβράζει. Γι’ αυτό και απεχθάνεται τους
προνομιούχους, οι οποίοι έχουν τα πάντα χωρίς να προσπαθούν. Εκείνους για τους
οποίους η ευτυχία είναι εύκολη υπόθεση. Ο Φλεκ αντιλαμβάνεται ότι δεν πρόκειται
ποτέ να γίνει λειτουργικός, εξάλλου οι διαδοχικές αναποδιές φροντίζουν να του
το υπενθυμίζουν. Έτσι, σαν άλλος «Ταξιτζής», αναγνωρίζει ως υπαίτιο της
κατάστασής του την κοινωνία, η οποία τον έφτιαξε με αυτόν τον τρόπο και γι’
αυτό αποφασίζει να την εκδικηθεί.
Μια ακραία εκδοχή της παραπάνω ψυχοσύνθεσης
βρίσκει αναφορές στο μισογύνικο ρεύμα των incels, χαρακτηρισμός που προκύπτει από τη
φράση «involuntary celibate» (ακούσια εργένης) και αφορά μια
αυξανόμενη διαδικτυακή κοινότητα αποξενωμένων λευκών αντρών, οι οποίοι
αντιλαμβάνονται τη γυναικεία απόρριψη ως αιτία των προσωπικών τους αποτυχιών.
Αυτό που ξεκινάει ως ένα απερίφραστα σεξιστικό «κατηγορώ» καταλήγει σε ένα
ιδεολόγημα που απορρίπτει συλλήβδην το κατεστημένο στο όνομα της (αντρικής)
ελευθερίας, που μεταφράζεται σε κάνω ό,τι επιθυμώ χωρίς επιπτώσεις.
Σημειώστε
εδώ πως οι incels δεν είναι απλώς ένα τεράστιο chatroom για ανταλλαγή σεξιστικών ευφυολογημάτων,
αλλά απτή και δυνητικά επικίνδυνη πραγματικότητα, με μια σειρά από δολοφονικές
επιθέσεις να έχουν ήδη γίνει στο όνομα της «αντρικής χειραφέτησης» (sic). Εξαιτίας του εμπρηστικού δεύτερου
μέρους του «Joker» είναι εύκολο να φανταστεί κάποιος τον γελωτοποιό να γίνεται σύμβολο των
incels, εξ ου και
οι ανησυχίες στις ΗΠΑ ότι, με αφορμή την κυκλοφορία της ταινίας, ίσως υπάρξουν
τέτοιου είδους επιθέσεις σε σινεμά.
Η
προσωπικότητα του Φλεκ, βέβαια, είναι πιο σύνθετη από αυτό και δεν περιορίζεται
σε μία ανάγνωση. Είναι ενδεικτικό πως το ερωτικό του ενδιαφέρον προς τον
χαρακτήρα της Ζάζι Μπιτς μπορεί να μη βρίσκει ανταπόκριση, αλλά εκείνη δεν
εμφανίζεται ποτέ ως υπαίτια της ψυχικής του κατάρρευσης. Αντιθέτως, αποτελεί
ακόμη ένα δείγμα της ανικανότητας του Φλεκ να διαχωρίσει τη φαντασία από την
πραγματικότητα και της διαδεδομένης αντρικής πεποίθησης πως μια γυναίκα
αναπόφευκτα έλκεται από εκείνον.
Πάνω σε μια ψυχαναλυτική σκηνή
Ιδιαίτερη
σημασία στην ταινία έχει η απεικόνιση του Γιοακίν Φίνιξ ως stand up κωμικού. Ο χαρακτήρας στην
προσπάθειά του να βρει επιβεβαίωση, να νιώσει για πρώτη φορά στη ζωή του
αποδεκτός, επιλέγει το μέσο έκφρασης που ικανοποιεί το μείζον απωθημένο του.
Δηλαδή να αποδείξει την αξία των πεποιθήσεών του όντας εκτεθειμένος και
απολαμβάνοντας την αμέριστη προσοχή όλων. Όταν όμως η κωμωδία εξελίσσεται σε
πεδίο εξευτελισμού, το θέαμα που αποφασίζει να προσφέρει ο Τζόκερ δεν είναι
καθόλου αστείο.
Το
δολοφονικό σερί του γίνεται μέρος μιας μεγαλύτερης παράστασης που σοκάρει ένα
μαζικό πια κοινό, το οποίο ακολούθως ξυπνάει από το λήθαργο της απάθειας και
διψά για αίμα. Το κρεσέντο της μανίας του Τζόκερ στοχοποιεί τον χαρακτήρα του
Ρόμπερτ ντε Νίρο, ακόμη ενός σκορσεζικού ήρωα στην ταινία του Φίλιπς, βγαλμένου
αυτήν τη φορά κατευθείαν από τον «Βασιλιά της Κωμωδίας». Ο εμβληματικός
ηθοποιός ενσαρκώνει μια πατρική φιγούρα για τον Φλεκ, έναν διάσημο κωμικό
τηλεοπτικό παρουσιαστή, ο οποίος αποτελεί για εκείνον την ύστατη ευκαιρία να
εξακριβώσει αν έχει κάποια αξία. Όμως ούτε αυτός θα του δώσει την προσοχή που
έχει ανάγκη, κι έτσι ο Τζόκερ θα ξεσπάσει με όλη του την οργή.
Χάρτινο
τσίρκο
Το τέλος της
ταινίας είναι δικαιολογημένα εκείνο που πυροδοτεί τις περισσότερες συζητήσεις
κι ενστάσεις, καθώς μοιάζει να αποθεώνει την κυριαρχία του χάους σε έναν κόσμο
που καταρρέει, την ίδια στιγμή που ο μηδενιστής Τζόκερ ηρωοποιείται. Στ’
αλήθεια όμως η κατακλείδα της ταινίας ανατριχιάζει, καθώς δυσκολευόμαστε να
φανταστούμε μια εναλλακτική σε αυτήν τη δυστοπία. Όπως θα έλεγε ο Σλάβοϊ Ζίζεκ:
«Είναι ευκολότερο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του
καπιταλισμού».
Ο Φίλιπς όμως δεν παραλείπει να (υπο)δείξει στους θεατές τις πιθανές εναλλακτικές που θα μπορούσαν να έχουν αλλάξει τη ροή των πραγμάτων: πιθανότατα ο Φλεκ δεν θα αλλοτριωνόταν τόσο αν υπήρχε σωστή δημόσια ψυχολογική υποστήριξη ή δεν θα δολοφονούσε με τέτοια άνεση αν η πρόσβαση σε ένα όπλο δεν ήταν τόσο εύκολη. Έτσι, καλώς ή κακώς, το «Joker» είναι η ταινία του σήμερα και ο Φλεκ η αποτύπωση των χειρότερων παρορμήσεών μας. Από εμάς εξαρτάται ωστόσο αν η ιστορία του θα γίνει πραγματικότητα.
Η ταινία απέσπασε
πάρα πολλά βραβεία. Μερικά από αυτά είναι: Όσκαρ Α' ανδρικού ρόλου-Χοακίν Φίνιξ,
Χρυσή Σφαίρα Α' ανδρικού ρόλου-Χοακίν Φίνιξ, Όσκαρ Καλύτερης πρωτότυπης
μουσικής επένδυσης- Χίλντουρ
Γκουντναντότιρ.
Γράφει ο George James
Πηγές:
-Ο ψυχολόγος που αναλύει την “αλήθεια” του Τζόκερ
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου