Η εγκληματικότητα των ανηλίκων ως κοινωνικό φαινόμενο

Πληθαίνουν τον τελευταίο καιρό τα φαινόμενα της νεανικής βίας και παραβατικότητας στη χώρα μας (συμμορίες ανηλίκων). Κι αυτό είναι ένα γεγονός που πρέπει να προβληματίσει όλους μας και ιδίως αυτούς που αναλαμβάνουν την κυβερνητική εξουσία και με τις αποφάσεις τους επηρεάζουν καθοριστικά τη ζωή μας, προσδιορίζοντας τα πλαίσια της λειτουργίας και της εξέλιξης της κοινωνίας μας και μάλιστα του πιο ευαίσθητου κι ευμετάβλητου τμήματός της, που είναι οι νέοι μας.

Η παραβατικότητα των ανηλίκων συνιστά αδιαμφισβήτητα ένα φαινόμενο κοινωνικής παθογένειας, το οποίο πρέπει να μας απασχολήσει όλους κυρίως λόγω των συνεπειών που επιφέρει στο κοινωνικό σύνολο, τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Το νεαρό της ηλικίας των ανηλίκων, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η εν γένει προσωπικότητά τους βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και ανάπτυξη τη δεδομένη χρονική στιγμή, ουσιαστικά επιτρέπει να αντιληφθούμε την ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης πληθυσμιακής κατηγορίας, την κρισιμότητα των όποιων μέτρων προς την κατεύθυνση της ομαλής κοινωνικοποίησής τους, αλλά και την ελπίδα, διότι όλοι οι νέοι, μεταξύ των οποίων και οι ανήλικοι παραβάτες, συνιστούν το μέλλον κάθε κοινωνίας. Για τους λόγους αυτούς, η παρέμβαση των θεσμικών οργάνων της κοινωνίας, αλλά και της πολιτείας ανάγεται σε ζήτημα υψίστης σημασίας και άμεσης προτεραιότητας.

Η νεανική βία και παραβατικότητα δεν είναι κάποια αποκλειστικότητα της εποχής μας, αφού ανατρέχοντας τα καταγεγραμμένα ιστορικά στοιχεία των προηγούμενων χρονικών περιόδων θα διαπιστώσουμε ότι πάντοτε υπήρξαν τέτοιου είδους εγκληματικές καταστάσεις. Η διαφορά του χτες με το σήμερα είναι η αναντίρρητη πραγματικότητα που αφορά: τη συχνότητα, τη βαρύτητα των πράξεων, την οργάνωση και τις αιτίες.

Τα νεανικά παραπτώματα του παρελθόντος ωχριούν μπροστά σ’ αυτά που έχουν εμφανιστεί και καταγραφεί με ραγδαίο ρυθμό μέσα σε μια δεκαετία τουλάχιστον (νεανικές συμμορίες, εκφοβισμός συνομηλίκων, άσκηση βίας, τραυματισμοί κι αφαίρεση ζωής, διαρρήξεις, εμπορία και χρήση ναρκωτικών ουσιών, υπερκατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών, καταστροφή δημόσιας και ιδιωτικής περιουσίας, εμπρησμοί, σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, πορνογραφία κ.ά.

Το φαινόμενο είναι παγκόσμιο και φυσικά πανευρωπαϊκό και γνωρίζει διακυμάνσεις και ποικιλία από χώρα σε χώρα. Στην Ελλάδα η νεανική παραβατικότητα παρουσιάζει μια σημαντική αύξηση με συνέπεια οι νέοι που διέπραξαν σοβαρά εγκλήματα και κατέληξαν σε σωφρονιστικά ιδρύματα έφτασαν το ποσοστό 45% αυτών που οδηγήθηκαν ενώπιον των δικαστηρίων και αντιμετώπισαν ποινές φυλάκισης από 5-15 χρόνια! Σύμφωνα με δημοσιοποιημένα στοιχεία τα προηγούμενα χρόνια εγκλείονταν σε φυλακές ανηλίκων κατά μέσο όρο 100 ανήλικοι κάτω των 18 ετών και το ποσοστό των εγκλείστων νέων ανερχόταν στο 4,4% του συνόλου των κρατουμένων όταν λ.χ. στη Γαλλία το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 1,1%, στην Ιταλία 0,7%, ενώ η Ισπανία δεν φυλάκιζε ανηλίκους.

Το ανησυχητικό φαινόμενο της νεανικής βίας και παραβατικότητας είναι πολυσύνθετο και πολυδιάστατο και η αντιμετώπισή του απαιτεί μια πολυεπίπεδη δράση (οικογένεια, σχολείο, κοινωνικό περιβάλλον, μέσα μαζικής επικοινωνίας, ψυχαγωγία, τεχνολογία, ποινική δικονομία κλπ).

Οι καθοριστικοί παράγοντες που δημιουργούν κι επηρεάζουν την εξέλιξη αυτού του προβλήματος είναι εν ολίγοις:

Η παραβατικότητα των ανηλίκων θεωρείται πολυπαραγοντικό φαινόμενο που χρήζει διεπιστημονικής αντιμετώπισης. Επηρεάζεται από το φύλο και άλλες βιολογικές παραμέτρους του παιδιού, αλλά και από την ψυχοσυναισθηματική του υγεία, το οικογενειακό του περιβάλλον και τις συνθήκες διαβίωσης, όπως και εν γένει το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο αυτό γεννιέται και μεγαλώνει. Καταρχάς, η εγκληματολογία αποδίδει την τάση για ανάπτυξη παραβατικής συμπεριφοράς σε χρωμοσωμικές διαταραχές, γονιδιακές προδιαγραφές και την κληρονομικότητα, το ορμονολογικό προφίλ του ατόμου, ιδίως δε τις τιμές της τεστοστερόνης και της κορτιζόλης, αλλά και σε συγκεκριμένες νόσους.
Η οικογένεια με τη σημερινή χαλαρή μορφή της εντός της οποίας, οι μετέπειτα νεαροί παραβάτες, είναι συχνά θύματα κακοποιήσεων. Το δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να ευθύνεται για την παραβατικότητα των νέων, αφενός, λόγω της δημιουργίας αρνητικών προτύπων, τα οποία το παιδί μιμείται ενστικτωδώς και λόγω έλλειψης κοινωνικής εμπειρίας. Αφετέρου, σε οικογένειες που ταλαιπωρούνται από τη σκληρή βιοπάλη ή που άλλοι λόγοι αποσπούν την προσοχή των ενηλίκων μελών, τα παιδιά στερούνται συνήθως τη γονική συμβουλή και επιτήρηση που χρειάζονται για να αναπτύξουν έναν κώδικα αξιών και άμυνες έναντι αρνητικών επιρροών. Επίσης, οι ψυχολογικές συγκρούσεις, η κατάθλιψη, κλπ., που μπορεί να εμφανίσει ένα παιδί λόγω απουσίας ενός γονέα (από θάνατο, εγκατάλειψη, κλπ.), λόγω βιωμάτων ενδοοικογενειακής βίας, όπως και λόγω ανέχειας, είναι πιθανό να το οδηγήσουν στην παραβατικότητα
Το απρόσωπο χωρίς όρια σχολείο που επιτρέπει την εκδήλωση της βίας μέσα στις διαπροσωπικές σχέσεις των μαθητών του (ατομικά ή ομαδικά), θυματοποιώντας πρόσωπα ή τμήματα μαθητών ακόμα και σ’ αυτούς τους δράστες των εκφοβιστικών ή ρατσιστικών ή σεξιστικών επεισοδίων.
Ανεπαρκής διδασκαλία και μετάδοση αξιών της κοινωνίας και του πολίτη, όπως ο σεβασμός των κανόνων, η αλληλεγγύη, η γενναιοδωρία, η ανοχή, ο σεβασμός των άλλων, η αίσθηση της αυτοκριτικής, η συμπόνια, η επιμελής εργασία κλπ., οι οποίες στις «παγκοσμιοποιημένες» κοινωνίες μας έχουν αντικατασταθεί με πιο ωφελιμιστικές αξίες όπως ο ατομικισμός, η ανταγωνιστικότητα και η υπέρμετρη κατανάλωση αγαθών, που προξενούν σε ορισμένες περιπτώσεις κάποια κοινωνική ανομία.
Σημαντικός είναι και ο ρόλος των ΜΜΕ για την προσωπικότητα που θα αναπτύξει ένας ανήλικος. Κοινωνίες όπου τα μέσα προωθούν λανθασμένα πρότυπα, π.χ. για εύκολο πλουτισμό, χυδαία σεξουαλικότητα και ανεξέλεγκτη απελευθέρωση, απειθαρχία, αναρχία, ωμή βία και επιθετικότητα, είναι επόμενο να γαλουχήσουν άτομα χωρίς ηθικούς φραγμούς και χωρίς πίστη σε θεσμούς. Τέτοια άτομα έχουν συνήθως τάση και παρόρμηση να παρανομήσουν.
Συναφώς, πολύ αρνητική κρίνεται η χρήση του διαδικτύου από την παιδική ηλικία, χωρίς φίλτρα και χωρίς επιτήρηση. Στο σκοτεινό διαδίκτυο τα παιδιά μπορούν έρθουν σε επαφή με ωμή βία, ακατάλληλο περιεχόμενο και απαγορευμένα προϊόντα, ενώ αναπτύσσουν σχέσεις με αγνώστους, συχνά ενηλίκους και παραβατικούς. Οι επιρροές αυτές μπορούν να παρασύρουν το παιδί σε έκνομη και επικίνδυνη συμπεριφορά. Σε κάθε περίπτωση, ο εθισμός του παιδιού στα ηλεκτρονικά παιχνίδια και άλλες δραστηριότητες με έξυπνες συσκευές, το απομονώνει και το αποχαυνώνει, με αποτέλεσμα αυτό να εμφανίζει τάσεις περιθωριοποίησης και αντιδραστικότητας.
Το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, που καλλιεργεί την εμπορευματοποίηση του ελεύθερου χρόνου των νέων κι αναπτύσσει μια βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου, που εμπορεύονται οι κερδοσκόποι στις “προηγμένες” κοινωνίες μετατρέποντάς τον σε ανταλλάξιμη αξία.
Κοινωνίες που καλλιεργούν την προκατάληψη και τα στερεότυπα, τον εθνικισμό και τη μισαλλοδοξία, την ξενοφοβία, κλπ., είναι επόμενο ότι θα γαλουχήσουν σοβινιστές και τραμπούκους, χωρίς καμία ανοχή στη διαφορετικότητα. Για τις αντιλήψεις αυτές σε μια κοινωνία μπορεί να ευθύνονται ιστορικά κατάλοιπα, θρησκευτικές κατηχήσεις, η πολιτική διαφθορά και κρατική αναξιοπιστία, οικονομικά συμφέροντα, αλλά και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμού.
Τέλος το περιβόητο “χάσμα των γενεών”, που όχι μόνο δεν μίκρυνε, αλλά αντίθετα μεγάλωσε, καθώς οι νέοι εμφανίζουν καινούριους τρόπους συμπεριφοράς, οι οποίοι δεν γίνονται αποδεκτοί από τους ενήλικες με αποτέλεσμα τη διεύρυνση της διάστασης μεταξύ τους. Οι μεγάλοι στιγματίζουν τη νεανική συμπεριφορά ως απαράδεκτη και αντικοινωνική και οι νέοι επαναστατούν κι αμφισβητούν την αυθεντία της γενιάς των γονιών τους. Σ’ αυτήν την κρίσιμη περίοδο είναι εύκολη η εκτροπή των παιδιών μας προς τη νεανική βία και την παραβατική συμπεριφορά, για την οποία οι ενήλικες εμφανίζονται έκπληκτοι λες κι έπεσε “ως κεραυνός εν αιθρία”, ενώ συνέβαλαν τα μέγιστα στην εμφάνισή της!

Μέθοδοι πρόληψης και καταστολής

Προτεραιότητα στην πρόληψη και όχι στην καταστολή.
Τα μέτρα κοινωνικής πολιτικής (π.χ. στέγαση, κοινωνική ασφάλιση, απασχόληση κ.α.). Τα στεγαστικά δάνεια και οι επιδοτήσεις ενοικίου που παρέχονται σε πολλές χώρες είναι μέτρα που κινούνται προς την κατεύθυνση της βελτίωσης των συνθηκών ζωής μιας σημαντικής μερίδας του πληθυσμού, που βάλλεται από την έλλειψη ιδιόκτητης κατοικίας και το άγχος καταβολής των συχνά υψηλών μισθωμάτων. Η προάσπιση της απασχόλησης είναι ένα εξίσου σημαντικό ζήτημα που λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, δεδομένης της ανεργίας που πλήττει ένα αριθμητικά σημαντικό τμήμα του πληθυσμού. Η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και οι επιμέρους προσπάθειες των κοινωνιών προς την εκπαίδευση των νέων σε καινούργια επαγγέλματα είναι ενδεικτικοί άξονες της προσπάθειας ενίσχυσης της απασχόλησης. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και οι προσπάθειες επέκτασης της ασφαλιστικής κάλυψης και στοχεύουν προς τη μείωση των οικονομικών δυσχερειών, με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι οι ανήλικοι και οι οικογένειές τους.
Νέα συστήματα δικαιοσύνης ειδικά επικεντρωμένα και σχεδιασμένα για το φαινόμενο της παραβατικότητας των ανηλίκων.
Μείωση της τιμωρητικής παρέμβασης του κράτους με ταυτόχρονη ενεργοποίηση των προληπτικών στρατηγικών στους τομείς της κοινωνικής πρόνοιας, της ενίσχυσης του ρόλου της κοινότητας και των ομάδων κοινωνικής ζωής (οικογένεια, σχολείο, οργανώσεις κλπ), της αγοράς εργασίας, της ψυχαγωγίας.
Μείωση των στερητικών μέτρων ελευθερίας ή κυρώσεων στο ελάχιστο δυνατό και περιορισμός τους στις εξαιρετικά σοβαρές περιπτώσεις νεανικής εγκληματικότητας.
Ευέλικτα μέτρα τα οποία να προσαρμόζονται στην κατάσταση του ανηλίκου και να διαμορφώνονται ανάλογα με τις συνθήκες.
Επαγγελματική κατάρτιση και εξειδίκευση όλων των οργάνων που συμμετέχουν στον κοινωνικό έλεγχο και το σύστημα δικαιοσύνης ανηλίκων (αστυνομία, δικαστές, δικηγόροι κλπ).
Καταλυτικός για την αποτροπή της νεανικής εγκληματικότητας είναι ο ρόλος του σχολείου και του κάθε εκπαιδευτικού ξεχωριστά. Ο εκπαιδευτικός έχει την ευθύνη να παρατηρεί τους μαθητές του, ενώ οφείλει να διαθέτει τα εφόδια (εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία) ώστε να διαγιγνώσκει τις προβληματικές συμπεριφορές, εντοπίζοντας τις αιτίες τους. Αναλόγως, θα πρέπει να σχεδιάζει τις παρεμβάσεις του.
Έτσι, ο εκπαιδευτικός οφείλει να διακρίνει το παραμελημένο ή κακοποιημένο παιδί, το παιδί που εκδηλώνει βίαιη συμπεριφορά εις βάρος των συμμαθητών του ή του ίδιου του εαυτού του, που αφαιρεί αντικείμενα από τα άλλα παιδιά ή το σχολείο, που εκφράζει ρατσιστικές απόψεις και κάνει δεικτικά σχόλια εις βάρος αλλοδαπών, αλλόθρησκων κλπ. Οι παρεμβάσεις του εκπαιδευτικού πρέπει να εξατομικεύονται ανά περίπτωση και να έχουν σκοπό όχι την τιμωρία, αλλά την εξυγίανση και την ένταξη. Προς τούτο χρήσιμη είναι η αναφορά σε αξίες και ηθικές αρχές, ενδεχομένως μέσα από παιχνίδια ή ιστορίες, αναλόγως και της ηλικίας του παιδιού. Επιβάλλεται η επικοινωνία με τους γονείς και ίσως με αρμόδιους φορείς, π.χ. την αστυνομία ή κοινωνικές υπηρεσίες, κατόπιν συνεννόησης με τη διεύθυνση του σχολείου.
Η ένταξη σταθερών σχολικών υπηρεσιών συμβουλευτικής και παρεμβάσεων στο εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι πιο αναγκαία από ποτέ. Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας θα λειτουργήσουν υποστηρικτικά σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης πρώτον για τα παιδιά, δεύτερον για τους εκπαιδευτικούς που συχνά δυσκολεύονται να διαχειριστούν βίαια περιστατικά ή τους ζητείται από τους κηδεμόνες να αναλάβουν χρέη ψυχολόγου, και τρίτον, για τους γονείς. Επιπλέον, η χρήση κατάλληλων διαγνωστικών τεστ θα μπορέσει να εντοπίσει εγκαίρως τάσεις αντικοινωνικής συμπεριφοράς και συναισθηματικά προβλήματα που αν δεν αντιμετωπιστούν στην εφηβεία, μπορεί να έχουν ολέθριες συνέπειες για την μετέπειτα εξέλιξη του ατόμου.
Οι γονείς δεν πρέπει να επαναπαύονται ποτέ, πρέπει να έχουν στο νου ότι θα πρέπει να βελτιώνονται διαρκώς και να αναζητούν πηγές πληροφόρησης, συνεργασία με ψυχολόγους και εκπαιδευτικούς καθώς και πηγές στήριξης με γνώμονα το καλό του παιδιού.
Σημειώνεται ότι ποινικά υπεύθυνοι, στους οποίους επιβάλλονται αναμορφωτικά – θεραπευτικά μέτρα, είναι ανήλικοι άνω των 15 ετών. Μεταξύ των κυριότερων επιβαλλόμενων στην πράξη αναμορφωτικών μέτρων, που προβλέπονται για ανήλικους παραβάτες είναι η επίπληξη, η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου στους γονείς του, η ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου στην υπηρεσία επιμελητών ανηλίκων, η παροχή κοινωφελούς εργασίας από τον ανήλικο, η παρακολούθηση από τον ανήλικο κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων σε κρατικούς, δημοτικούς, κοινοτικούς ή ιδιωτικούς φορείς, η αποζημίωση του θύματος, η συνδιαλλαγή δράστη και θύματος, η τοποθέτηση του ανηλίκου σε ίδρυμα αγωγής και η ανάθεση της εντατικής επιμέλειας και επιτήρησης του ανηλίκου στην υπηρεσία των επιμελητών ανηλίκων.
Τέλος υπάρχουν και ορισμένα ειδικά μέτρα που ενισχύουν τη γενικότερη πολιτική σε θέματα ανηλίκων (όπως προγράμματα ενίσχυσης των βρεφονηπιακών σταθμών, των κέντρων προσχολικής αγωγής, των σχολείων κ.α.). Η ίδρυση αθλητικών κέντρων, κέντρων νεότητας και διαφόρων άλλων προγραμμάτων αποσκοπεί στην καταπολέμηση των ιδιαίτερα αρνητικών επιδράσεων των σύγχρονων μεγαλουπόλεων στη ζωή των ανηλίκων. Μεταξύ αυτών θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε την κοινωνική απομόνωση και την αποξένωση των νέων. Η καλύτερη δυνατή προσαρμογή τους στο κοινωνικό σύνολο αποδυναμώνει την επιρροή διαφόρων αρνητικών παραγόντων. Ο θεσμός των ψυχολόγων και των κοινωνικών λειτουργών που υπάρχει στα σχολεία διαφόρων χωρών, σαφώς λειτουργεί προς την κατεύθυνση της ομαλής διευθέτησης των όποιων προβλημάτων, ενώ παράλληλα διευκολύνει την επικοινωνία δασκάλων, γονέων και μαθητών. Η εξέλιξη αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική εάν αναλογιστούμε την έκταση που λαμβάνει στις μέρες μας το φαινόμενο της βίας στα σχολεία. Η συμβολή όμως, του προαναφερόμενου θεσμού είναι σημαντική και για έναν άλλο λόγο. Διότι έχει παρατηρηθεί η ύπαρξη συσχετισμού μεταξύ σχολικής απροσαρμοστικότητας και παραβατικότητας ανηλίκων.

Όλοι είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι τα αβασάνιστα ευχολόγια δεν βοηθούν σε τίποτα, για το λόγο αυτό πρέπει να συντονίσουμε τις προσπάθειές μας προς την ανάπτυξη συντονισμένης δράσης σε όλα τα επίπεδα. Η δράση όμως, μόνο των αρμοδίων οργάνων που είναι επιφορτισμένα με την αντιμετώπιση του φαινομένου σε κάθε χώρα, συχνά δεν αρκεί για να επιφέρει την ουσιαστική επίλυση του προβλήματος. Απαιτείται η συνδρομή όλων. Είναι ζήτημα ευθύνης, τόσο απέναντι στον εαυτό μας και τις αξίες που ο καθένας μας πρεσβεύει, όσο και απέναντι στο συνάνθρωπό μας, με τον οποίο καλούμαστε να συμβιώσουμε αρμονικά. Επίσης, είναι και ζήτημα ευθύνης προς τις επερχόμενες γενιές και αφορά την ποιότητα ζωής που εν τέλει θα τους κληροδοτήσουμε. Ευθύνη, ευαισθητοποίηση και ανάληψη δράσης είναι ίσως το τρίπτυχο προς την κατεύθυνση της επιτυχούς προσπάθειας για την αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων ως κοινωνικού φαινομένου, το οποίο χρήζει ουσιαστικής και άμεσης διευθέτησης στο πλαίσιο κάθε ευνομούμενης κοινωνίας, που σέβεται τον εαυτό της και προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα όλων των πολιτών της. Η επιτυχία αυτού του εγχειρήματος είναι αδιαμφισβήτητα υπόθεση όλων μας.

Γράφει ο George James

Πηγές:

- Η εγκληματικότητα των ανηλίκων ως κοινωνικό φαινόμενο

- Η έξαρση της νεανικής βίας και παραβατικότητας

- Κοινωνικό περιβάλλον και παραβατικότητα ανηλίκων

- Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Η πρόληψη της νεανικής εγκληματικότητας, οι τρόποι αντιμετώπισής της και ο ρόλος της δικαιοσύνης των ανηλίκων στην Ευρωπαϊκή Ένωση»